روایت نَقل در سرزمین آب و بید و بیدستان 

محمد خداداد نوش‌آبادی، یک پژوهشگر ادبیات آیینی در گفت‌وگو با کا 118، اظهار کرد: ابیانه، یکی از روستاهای ممتاز در پهنه ایران است که باید در پیشگاهش درنگ کرد و به دل تاریخ رفت و حتی عزاداری ابیانه نیز، خاص و خواستنی است.

وی افزود: مهم‌ترین آیین‌های محرم ابیانه «نخل گردانی»، «شده گردانی»، «پرسه خوانی»، «جغجغه زنی»، «طلوع خوانی»، «ذاکری» است که هرکدام با نوحه‌ها و ‌سوگ سرودهای خاص خود اجرا می‌شود.

یک پژوهشگر ادبیات آیینی، افزود: آیین «ذاکری» از شب اول محرم تا شب عاشورا ، هر شب پای منبر، اجرا می‌کنند که شامل نوحه‌های متنوع در مصائب شهدای عاشورا است که از جمله آنها شعری است با این مطلع که:

ما ذاکر اولاد رسول ثقلینیم، ای وای مصیبت

ما جمله سیه‌پوش و عزادار حسینیم ای وای مصیبت

در کرب و بلا چونکه زدند طبل جفا را، ای وای مصیبت

کشتند لعینان، پسر شیر خدا را، ای وای مصیبت

خداداد نوش‌آبادی، تصریح کرد: جغجغه زنی، آیینی است که در صبح تاسوعا برگزار می‌شود و آن را نوعی اعلام خبر از حادثه ناگوار فردا می‌دانند. از مسجد «یسمون» به «زیارت» می‌آیند و دوباره به «یسمون» بر می‌گردند این مراسم از جاشتگاه تا ظهر ادامه می‌یابد. جغجغه زن‌ها مثل دسته زنجیر زن و با ضرب‌آهنگی ملایم و آهسته حرکت می‌کنند.

وی در مورد شیوه جغجغه زنی گفت: مطابق با نوحه‌خوانی در مسیر یک ضرب می‌زنند و در توقف‌گاه‌ها، سه ضرب و در دو محل «پالیزه»و «زیارت»، «بحر طویل» می‌خوانند. در طول مسیر هم برای تازه گذشتگان، فاتحه می‌خوانند.

ذکر جمعی یک ضرب جغجغه زنی روز تاسوعا در آواز بیات ترک خوانده می‌شود تا عزای فردا را با حزن و اندوه همراه با هیجان و برانگیختگی اعلام نمایند:

دگر امشب ای عزیزان شب قتل شاه دین است / بنگر در این بیابان شه کربلا حزین است

ز پیاده و سواره همه دست کین گشاده / دو هزار در یسار و سه هزار در یمین است

اگر اهل بیتم امشب همه بی‌کس و غریب‌اند / دل زار من پریشان ز برای عابدین است

 و ذکر سه ضرب جغجغه را در دستگاه چهارگاه می‌خوانند:

ای شیعه بیا خون دل از دیده روان کن/ فریاد و فغان از غم آن تشنه‌لبان کن

یک شمه‌ای از واقعه کرب و بلا کن/ از سوز جگر با غم و اندوه بیان کن

بر تعزیه نور دل احمد مرسل / این نظم جگر سوز بر آفاق عیان کن

و ذکری که عزاداران در جواب هر قسمت آن نام شهید کربلا را فریاد می‌زدند:

بی‌کس و غریب؛ حسین / مانده در بلا؛حسین/از غم حسین؛ حسین/ دیده پر بکا،حسین /یک طرف نگر؛ حسین/ جور کوفیان؛ حسین/ یک طرف غمین؛ حسین/ خویش و اقربا؛ حسین/ کز ستم شدند؛ حسین/ تشنه لب شهید، حسین/ از فغان آن؛ حسین/ بیکسان زار؛ حسین/ فاطمه رسد؛ حسین/ جامه سیاه؛ حسین/ یا حسین کنان؛ حسین/ گرد خیمه‌ها؛ حسین

مدیر اجرایی مرکز کاشان پژوهی دانشگاه کاشان افزود: جغجغه دو چوب استوانه‌ای است که از درختان سخت چوبی مثل گلابی و ‌چنار می‌ساخته‌اند، اما به مرور کوچک‌تر و نرم‌تر شده و جغجغه زن‌ها هم آرام‌تر چوب‌ها را به هم می‌زنند. با این وجود سالی صد جفت جغجغه جدید سفارش داده می‌شود تا جایگزین جغجغه‌های شکسته و معیوب شوند.

و چه سوزناک است بحر طویل خوانی جغجغه زن‌ها در ابیانه که این‌گونه ناله سر می‌کنند:

با فغان، جمله اولاد نبی را، چو اسیران، همه بی چادر و بی مقنعه، از کرب و بلا عازم ره ساخت زکین، بر بست به زنجیر گران، جمله طفلان ستمدیده و، می‌گفت، ز غم، عایدی و مونس و غمخوار ندارم. خبری از پدر و جمله خویشان ستم دیده، که ناگه ز قفا گشت عیان، مقتل آن دلشدگان، جمله خود از قافله کندند، و بشد زینب دل‌خسته خروشان ز غم و گفت ای جان برادر….

خداداد اظهار کرد: در ابیانه بعد از مراسم جغجغه زنی، آیین «شده گردانی» در محله «یسمون» شروع می‌شود. که «شده»، کوتاه شده کلمه شاده و به معنی علم بزرگ و شبیه «توغ» است.

نوحه «شده» در بیات ترک  با این ابیات  شروع می‌شود:

ای یادگار حیدر کرار یا حسین / ای نور چشم احمد مختار یا حسین

در خون تپید چون بدن انور حسین / خیر البشر نبود چرا بر سر حسین

زهرا خبر نداشت که شوید ز آب چشم / در کربلا محاسن از خون‌تر حسین

یک پژوهشگر ادبیات آیینی گفت: بعد از «شده گردانی» و در پسین روز تاسوعا، آیین «پرسه» آغاز می‌شود. 

ابیانه‌ای‌ها به سراغ نخل می‌روند. نخل تاسوعا جایی گذاشته نمی‌شود و تمام مسیر حتی «کوله علی صادق» که سخت‌ترین  بخش مسیر است، نخل در حرکت است.

نویسنده کتاب اسطوره، شاهنامه و تعزیه افزود: عزاداری مردم ابیانه در روز عاشورا، قبل از طلوع سپیده صبح با «طلوع خوانی» یا به اصطلاح طلوعیه آغاز می‌شود که یک همخوانی در بیات ترک است و بعد از آن نماز صبح را در زیارت می‌خوانند و برای صرف صبحانه به حسینیه جنب زیارت می‌روند .

طلوع صبح محرم رسید واویلا / عزای آل محمد رسید واویلا

چو کعبه جامه مشکین به بر کنید امروز / که سرو گلشن زهرا خمید واویلا

لباس سبز به بر همچو غنچه چاک‌کنید / که گشت سبط نبی نا امید واویلا

مهی ز جانب یثرب طلوع کرد چو صبح / به کربلای معلی رسید واویلا

خداداد نوش‌آبادی تصریح کرد: در ابیانه، چاشتگاه عاشورا، دسته زنجیرزن از مسجد «یسمون» حرکت می‌کنند  نخل عاشورا بسیار آرام‌تر از نخل تاسوعا حرکت می‌کند و در مقابل منزل تازه درگذشتگان توقف می‌کند تا دسته عزادار« فاتحه‌الکتاب و حمد» بخوانند .

وی گفت: مردم ابیانه مثل خیلی جاهای دیگر، برخورد نخل با خانه‌ها را بد می‌دانند و یکی از اصلی‌ترین وظایف هدایت کننده نخل این است که نخل به خانه‌ها نخورد. اگر این اتفاق افتاد به خاطر دورباش دادن بلا از صاحب‌خانه، گوسفندی را قربانی می‌کنند.

پژوهشگر ادبیات آیینی تأکید کرد: مقارن ظهر نخل را در مسجد حاجتگاه می‌گذارند تا عزاداران اقامه نماز کنند و نهار ظهر عاشورا را تبرک و تناول کنند. دو ساعت از ظهر گذشته دوباره نخل را حرکت می‌دهند و پسین در حسینیه نخل می‌گذارند که دو نخل ابیانه متعلق به دو محله بالا و پایین است.

مدیر اجرایی مرکز کاشان پژوهی دانشگاه کاشان، افزود: نخل گردانی که تمام می‌شود دسته زنجیر زن محله بالا در صحن زیارت، عزاداری را آغاز  می‌کنند. شام غریبان دسته عزادار از «یسمون» به زیارت می‌آیند و در حیاط امام‌زاده، چند دور، حول حوض می‌چرخند و عزاداری می‌کنند و دوباره به «یسمون» بر می‌گردند.

وی در مورد دیگر آیین‌های ابیانه در عزاداری محرم، اظهار کرد: پذیرایی از عزاداران در بین راه حرکت دسته‌ها، اغلب میوه‌های تازه و خشک شده است به همراه  حلوا، خرما، شربت، شیرینی و نان زرد(نان زردچوبه) و آتش روشن کردن بر درِ منازل هم سنت دیگر ابیانه است.

 خداداد تصریح کرد: رسم دیگر مردم ابیانه این است که به جهت خیرات تازه درگذشتگان دو ‌کله قند به دسته عزادار می‌دهند. تکه‌ای از آن را در دیگ حل کرده و آب‌قند درست می‌کنند و از عزاداران پذیرایی می‌شود و تکه‌هایی هم به نفر نشسته بر بالای نخل و پایه‌دارها داده می‌شود تا در مسجد استفاده شود یا به نیازمندان هدیه شود.

وی گفت: تعزیه‌خوانی در ابیانه رنگ باخته است. قبلاً تعزیه‌خوان‌ها و پرده‌خوان‌های دوره گرد چند هفته مقیم می‌شدند و مجلس برپا  می‌کردند. پرده‌خوان‌ها علاوه بر پرده بزرگ، پرده‌های کوچکی هم داشتند که درب خانه‌ها می‌خواندند و از صاحب‌خانه وجه، جنس یا طعامی می‌گرفتند.

مدیر اجرایی مرکز کاشان پژوهی دانشگاه کاشان، افزود: یکی از نخل‌های ابیانه را حدود سه قرن پیش از «جَهَق» در همسایگی این آبادی آورده‌اند و ‌الان هم پایه داران نخل از اولاد همان ۱۲ نفری هستند که نخل «جهق» را آورده‌اند. البته نخل در طول این سال‌ها، بارها مرمت و کوچک‌تر شده است.

وی تصریح کرد: سنت نخل‌برداری ابیانه این است که هدایت کننده نخل، باید ناهار بدهد که قبلاً این پذیرایی فقط برای پایه‌داران بوده است، اما الآن تا چند صد نفر توسعه پیداکرده است. هدایت‌گری نخل، چرخشی است و گاه تا ۷۲ سال این چرخش برای افراد یک طایفه طول می‌کشد.

نویسنده کتاب اسطوره، شاهنامه و تعزیه افزود: مردم ابیانه، نخل را عزیز می‌شمارند. اگر عروس جوانی از دنیا رفت لباس‌ها و زر و زیورش را به نخل هدیه می‌کنند. رد شدن از زیر نخل برای زنانی که در تمنای اولاد هستند سنت دیگر اینجاست که در جایگاهی خاص مثل «پخونه گاه»، «کوچه شورخانه» و« باغ بالا» انجام می‌شود.

خداداد نوش‌آبادی تصریح کرد: نخل تاسوعا با پارچه‌های رنگین تزیین می‌شود، اما نخل عاشورا صرفاً سیاه‌پوش است و حتی بعضی پایه‌داران نخل همراه با خانواده در کنار نخل، شب عاشورا را به صبح می‌رسانند.

وی گفت: رفتن به سرچشمه نیز از سنت‌های نخل برداری ابیانه است. برخی مردم معتقدند انعکاس کاشی‌ها و فلزات امام‌زاده یحیی و عیسی و بی‌بی زبیده خاتون در چشمه ابیانه نوری است که بین این چشمه و آن بقاع رد و بدل می‌شود. 

خداداد نوش‌آبادی افزود: فاتحه‌خوانی و حضور در منزل تازه گذشتگان یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های عزاداری محرم در ابیانه است. در طول دهه محرم، عکس درگذشتگان بر دیوار خانه‌ها نصب یا از پنجره‌ها آویخته می‌شود و اگر جلو منزل فضای کافی باشد نخل به زمین گذاشته شده و از عزاداران حسینی پذیرایی می‌شود.

در گویش ابیانه نخل را «نَقل» تلفظ می‌کنند و بر این باورند که این کلمه به معنای «روایت سوگ» یا «حرکت تابوت واره» است برای امامی که ۱۴ قرن پیش در سرزمینی خشک به شهادت رسید و پیکرش را به  زیر سم اسبان گرفتند تا چراغ هدایت را خاموش کنند، اما غافل از آنکه حسین چراغ هدایت است و «نورالحسین، نورالله».

انتهای پیام