متفکری نواندیش با دغدغه حق‌گرایی و اصلاح سیاسی
اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری کا 118در تلاش است در سلسله مطالبی یاد و اثر استادان و پژوهشگران ایران اسلامی را که بر اثر بیماری کرونا از دنیا رفتند، زنده کند.
این گزارش به بررسی اجمالی زندگی و فعالیت‌های علمی و پژوهشی دکتر «داود فیرحی» پرداخته است.
تولد و تحصیلات
داود فیرحی متولد ۱۳۴۳ در زنجان بود. او نخست قدم در راه تحصیلات حوزوی گذاشت و علوم دینی را تا پایان مقدمات در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۵ در مدرسه علمیه شهرستان زنجان فراگرفت و سپس از ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰ دروس سطح و خارج فقه و اصول را در حوزه علمیه قم آموخت.
حجت‌الاسلام فیرحی بر این باور بود که صرف شناخت از مباحث حوزوی، برای پاسخ‌دادن به سوالات روز سپهر سیاسی ایران کافی نیست
حجت‌الاسلام فیرحی بر این باور بود که صرف شناخت از مباحث حوزوی، برای پاسخ‌دادن به سوالات روز سپهر سیاسی ایران کافی نیست. از این‌رو همزمان با دروس حوزوی یعنی از سال ۱۳۶۶ شروع به خواندن رشته علوم سیاسی در مقطع کارشناسی در دانشگاه تهران کرد. سپس وارد مقطع کارشناسی ارشد شد و از پایان‌نامه خود با عنوان «اندیشه سیاسی شیعه در دوره قاجار» دفاع کرد. حجت‌الاسلام فیرحی در این رساله به اندیشه سیاسی فقیهان مشهور شیعه در دوره قاجار پرداخت و کوشش کرد مهمترین مکاتب فقهی-سیاسی شیعه را که در دوره قاجاریه توسعه یافته و حضور خود را کماکان در تحولات مشروطه و انقلاب اسلامی به بعد در ایران حفظ کرده بود، واکاوی کند.
وی در ادامه وارد مقطع دکتری علوم سیاسی با گرایش اندیشه سیاسی شد و رساله‌ای با عنوان «دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام» ارائه داد. دکتر فیرحی در این رساله که با الهام از روش‌شناسی فوکو و هرمنوتیک گادامر تنظیم شده است به مناسبات قدرت و دانش در دوره میانه اسلام پرداخت و چگونگی زایش دانش سیاسی دوره میانه را مورد کاوش قرار داد.
تدریس و تالیف
دکتر فیرحی پس از اتمام تحصیلات از سال ۱۳۷۸ به عنوان هیات علمی در رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و به درجه «استادی» رسید. همچنین وی به عنوان استاد مهمان در دانشگاه مفید قم نیز تدریس می‌کرد و درس‌گفتارهایی در موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی «پرسش» برگزار کرد که نتیجه این سال‌ها پرورش شاگردانی است که امروز به عنوان سرمایه این کشور محسوب می‌شوند.
دکتر فیرحی مقالات زیادی در مجلات و کنفرانس‌های علمی در زمینه اندیشه سیاسی اسلام ارائه کرد. همچنین کتاب‌هایی تالیف کرد که در زمینه اندیشه سیاسی و اسلام از بهترین‌ها محسوب می‌شوند.
از جمله کتاب‌های وی می‌توان به «قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در اسلام، روش‌شناسی و اندیشه سیاسی در اسلام، دین و دولت در عصر مدرن، فقه و سیاست در ایران معاصر، فقه سیاسی و فقه مشروطه، فقه و سیاست در ایران معاصر، تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی، آستانه تجدّد: در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله و فقه و حکمرانی حزبی» اشاره کرد.
دکتر فیرحی به عنوان اندیشمند دینی و استاد اندیشه سیاسی در دانشگاه تهران همیشه دغدغه ایران و اسلام داشت
راهکارهای دکتر فیرحی برای اصلاح سیاسی
دکتر فیرحی به عنوان اندیشمند دینی و استاد اندیشه سیاسی در دانشگاه تهران همیشه دغدغه ایران و اسلام داشت. وی در یکی از سخنرانی‌های خود در موسسه فرهنگی مطالعاتی صراط مبین در قم راهکارهایی برای اصلاح نظام سیاسی ارائه کرد که در زیر به صورت خلاصه آنها اشاره می‌شود؛
۱- نظام ارزش‌گذاری ما در دوره بعد از انقلاب اسلامی بر اساس تضاد بوده است به این معنا که هر چیزی که غرب می‌گوید بد و عکس آن درست است… باید رویکرد نظام ارزشی در کشور به حق‌گرایی تغییر کند.
۲- به دلیل وجود نگاه امنیتی در کشور، فرصت و اجازه کالبدشناسی سیاست‌های داخلی برای ما ایجاد نمی‌شود چون احساس می‌کنیم که هر تحلیلی ما را آسیب‌پذیرتر می‌کند. باید رویکرد افراطی امنیتی را در مسائل مختلف کنار گذاشت.
۳- بودجه زیادی به مسائل خارجی در کشور اختصاص داده‌شده است…اولویت در تقسیم بودجه باید مسائل داخلی باشد.
۴- درک روشنی در حوزه ماهیت حکمرانی در کشور وجود ندارد. باید در این حوزه تولید فکر بیشتری صورت گیرد.
۵- مشکلی که در طراحی نهادهای کشور وجود دارد این است که همدیگر را خنثی می‌کنند. بعضی از نهادهای کشور به دلیل نظام ارزش‌گذاری که وجود دارد، این‌قدر مقدس شده اند که کسی نمی‌تواند به آنها دست زند. درحالی‌که تغییرات نهادی باید عادی باشد و جامعه هم نشان داده است که در برابر این تغییرات مشکل زیادی ندارد.
۶- باید نظام ما از حالت دوقطبی بودن و حاکمیت دوگانه خارج شود. همچنین باید از حالت شخصی بودن عبور کرده و به حکمرانی غیرشخصی رسد. تنها راه این کار، فعال کردن نهاد حزب است که این موضوع هم مگر با اصلاحات اساسی در شورای نگهبان اتفاق نمی‌افتد.
۷- تایید صلاحیت کاندیداهای احزاب باید از طریق شورای مرکزی احزاب یا در فرایندی شبیه آن انجام شود.
۸- سیاست نظارت استصوابی اجازه نمی‌دهد که مدیران شایسته به مدارج بالا رسند و اگر هم خطا کردند، با مردم مواجه شوند. نظارت استصوابی، هم مدیران شایسته را به حاشیه می‌راند و هم باعث می‌شود که اگر مدیران پذیرفته‌شده خطایی کردند، اجازه علنی شدن آن داده نشود. باید در این قانون تجدیدنظر شود.
۹- همیشه مشکلات کشور به‌جای افتادن به دوش احزاب، به دوش رهبری می‌افتد و از آنجا هم به اصل مذهب منتقل می‌شود. باید احزاب قوی در کشور ایجاد شود تا مانند ضربه‌گیر عمل کنند و اصل نظام تهدید نشود.
۱۰- برای برون‌رفت از مشکلات نظام، بهترین کار این است که اصلاحات سیستم به دست رهبری انجام گیرد تا هم رهبری و هم جمهوری اسلامی را نجات دهد.
۱۱- در دوره انقلاب وقتی مردم از نخبگان سیاسی، شاه و دربار روی‌گردان شدند، پناهگاه مذهب و روحانیت را داشتند اما این بار اگر انقلابی صورت گیرد، با توجه به نبود یک هویت واحد در کشور، احتمالا کشور به سمت یک نوع فروپاشی خواهد رفت. نخبگان کشور باید به‌شدت نسبت به این موضوع هوشیار باشند.
۱۲- سیستم‌های حکومتی در دنیا دو گونه هستند: سیستم‌های خوداصلاح کننده و غیر خوداصلاح کننده. هرچند وقت یک‌بار باید یک احیا کننده، سیستم حکومتی ما را اصلاح کند. اگر به سیستم خوداصلاح کننده تبدیل شود که عالی است ولی در غیر این صورت، بعد از ۴۰ سال مطمئنا نیاز به تغییرات اساسی وجود دارد. دولت جمهوری اسلامی باید خود را اُبژه کند و از بیرون به خود نگاه کرده و ارزیابی کند. همه باید به این نائل شوند که اصل و اساس سیستم احتیاج به فکر کردن دارد.
۱۳- بعضی از افراد مرتب سعی می کنند که در کشور نهاد جدید تأسیس کنند. به‌جای این کار، باید به کاستن این نهادها فکر کرد. مثلاً در حوزه فرهنگ، ۲۵ نهاد هم ارز در امور خارجه در حال فعالیت هستند که باید تعدیل شود.
مهمترین امتیاز فیرحی در بررسی‌های تاریخی و اندیشه‌ای، این است که از ابتدا مبانی معرفت‌شناسی خود را تعریف کرد و بعد وارد تاریخ اندیشه شد
مهمترین امتیاز فیرحی در بررسی‌های تاریخی
دکتر رسول جعفریان استاد تاریخ دانشگاه تهران معتقد است که «مهمترین امتیاز فیرحی در بررسی‌های تاریخی و اندیشه‌ای خود، این است که از ابتدا مبانی معرفت‌شناسی خود را تعریف کرد و بعد وارد تاریخ اندیشه شد. او در جریان آشنایی‌اش با نظریات فوکو، و ورود به مباحث تاریخ اندیشه از این زاویه، نوعی تحول را اصل قرار داد و توانست با دید بازتری مسائل را نگاه کند. امتیاز او این است که با روش فوکو به بازشناسی تاریخ دانش سیاسی پرداخت. این کار را نه فقط در بررسی تاریخ اندیشه به کار برد بلکه در موضع اصلاح‌گرایانه خود دریافت که می‌تواند در مقام یک متفکر، تأثیرگذار هم باشد و به توسعه دانش سیاسی اسلامی هم کمک کند».
«تیر بی‌رحم اجل بی‌هنگام او را نشانه گرفت»
سرانجام این استاد تمام دانشگاه تهران پس از ابتلا به ویروس کرونا در ۲۱ آبان ۱۳۹۹ چشم از جهان فروبست تا خسارتی به واقع بزرگ به عرصه علمی کشور وارد شود. دکتر رضا داوری‌اردکانی این‌گونه غم خود را در از دست دادن یکی از سرمایه‌های علمی این کشور نشان می‌دهد و می‌نویسد: «او که در مدتی قریب به ٢٠ سال، آثار تحقیقی خوب نوشت، در این سال‌ها به اوج پختگی فکری و علمی رسیده بود و شاگردان و همکاران و خوانندگان آثارش چشم به راه نوشته‌های تازه‌اش بودند اما تیر بی‌رحم اجل بی‌هنگام او را نشانه گرفت و فضای دانش را از برکت وجودش محروم کرد.»
